„Dawano gościom kawę, jednym z mlekiem, drugim bez mleka. Tym trunkiem najulubieńszym raczyły się kobiety najwięcej, tak z rana, jako też po obiedzie i po wieczerzy. [...] Kto z mężczyzn chciał uniknąć wina, wstawszy od stołu, miał się do kawy”. Jędrzej Kitowicz, barwnie opisując obyczaje panujące w drugiej połowie XVIII wieku, wspomniał także o polskiej tradycji picia kawy.
Jędrzej Kitowicz (1727-1804) w wydanym po raz pierwszy w 1840 r. (wówczas w niepełnej wersji) „Opisie obyczajów za panowania Augusta III” poświęca kawie ważne miejsce.* Autor, dysponujący wyczulonym zmysłem obserwacji oraz soczystym językiem, w niezwykły sposób opisuje polskie obyczaje związane z pijaniem tego aromatycznego napoju. Docenia także rolę kawy w zmianie ówczesnych obyczajów. Podkreśla, że „chwalić ją stąd należy i dzięki oddawać temu, kto ją pierwszy do naszego kraju sprowadził, albowiem ona nie tylko białą płeć, ale też i wielu mężczyzn od gorzałki, niszczącej zdrowie i rozum, zachowała.”
Kawa dla pań i panów
Kitowicz wspomina, że w połowie XVIII wieku zaniechano powszechnego pijania herbaty, używając jej jedynie w celach zdrowotnych. Autor pisze, że kiedy „nastała kawa i rozeszła się po wszystkich domach pańskich, szlachty majętniejszej i bogatszych mieszczan, dawano ją najprzód z rana z mlekiem i cukrem, po której pijano wódkę [...]. Po każdym także stole dawano gościom kawę, jednym z mlekiem, drugim bez mleka. Tym trunkiem najulubieńszym raczyły się kobiety najwięcej, tak z rana, jako też po obiedzie i po wieczerzy”. Aromatycznym napojem częstowali się również panowie. „Kto z mężczyzn chciał uniknąć wina, wstawszy od stołu, miał się do kawy; było to albowiem na kształt przywileju zdrowia, że kto pił kawę, nie mógł być oprymowany winem.” Nadmieńmy, że owe „oprymowanie” oznaczało zmuszanie do picia.
Dla majętnych i pospólstwa
Kitowicz zauważył, że pijanie kawy przestało być przywilejem bogatych. „Kawa od ludzi majętnych przeszła nareszcie do całego pospólstwa, podniosły się po miastach kafenhauzy; szewcy, krawcy, przekupnie, przekupki, tragarze i najostatniejszy motłoch udał się do kawy.” Autor nadmienia, że nie była ona wówczas droga, ale i niezbyt aromatyczna: „za sześć groszy miedzianych dostał filiżanki kawy z mlekiem i cukrem, lecz też taka była i kawa: łut kawy dla zapachu, cztery łuty pszenicy palonej, trocha faryny cukrowej, łyżka mleka roztworzonego wodą; smakowało to jednak prostactwu, nie znającemu smaku czystej kawy, dobrze sporządzonej. A nawet i po domach małych albo skąpych robili sobie taką kawę przymięszując do niej przez połowę pszenicy lub grochu palonego, bo koniecznie chciało się kawy, już to że bez niej dom byłby poczytany za prostacki i sknerski, już że kawa wciąga ludzi w nałóg tak jak gorzałka albo tabaka, że się bez niej obejść nie może, kto się w nią włoży, tak dalece, że woli niejeden, a jeszcze bardziej niejedna, obejść się bez chleba – niżeli bez kawy”.
Sposób podawania
Kitowicz wspomina, że rzemieślnicy (szczególnie ci z niemieckich miast) chętnie częstowali kawą swoich pracowników, oszczędzając dzięki temu na innych wydatkach. „Póki nie znano kawy, rzemieślnik musiał dać czeladnikowi kieliszek gorzałki, który kosztował trzy grosze, potem chleba z masłem, to drugie trzy grosze; więc śniadanie jednej osoby kosztowało go sześć groszy, którego sam nie kosztował. Gdy zaś kawa weszła w zwyczaj, rzemieślnik kupił kawy już palonej i melonej w sklepie korzennym za sześć groszy, cukru lodowatego za drugie sześć groszy, mleka pół garca za trzecie sześć groszy; w tym mleku ugotował owe trochę kawy, za sześć groszy kupioną, dał każdemu po kawałku cukru lodowatego, przez który w zęby wzięty pili owe kawę, po każdym łyku przejadając chleba z masłem cienkie kromki. I takim sposobem odbył śniadanie swoje, żony, dzieci, czeladzi, do kilku osób, czasem do ośmiu i dziewięciu, straciwszy mało więcej na wszystkie osoby, jak przedtem na jedną, a najwięcej dwie.”
Kawowe obyczaje
Kitowicz zauważył, że pijanie kawy stało się w Polsce powszechnym obyczajem. „Z tych, co się zbytecznie włożyli w kawę, ledwo który otworzył oczy, zaraz mu do łóżka niesiono kawę; bo było uprzedzenie od doktorów zatwierdzone, że wstawać z łóżka na czczo, a jeszcze bardziej wychodzić tak na wiatr, jest niezdrowo.” Pijanie kawy stało się obyczajem dam. „Choćby dziesięć domów na dzień (jak to jest łatwo w miastach) odwiedzała która jejmość kawiarka, w żadnym się nie wymówiła od filiżanki kawy, gdzie ją tylko częstowano; wszędzie zaś tym trunkiem raczyć się damom było we zwyczaju.”
*Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, Wrocław 1970, s. 453-456.
